د. حـەبیب مستـەفـا،پـسپـۆڕی مـێــــــژوو و ئـەنـتـروپـولـوژیـای یـاسا: چه‌مكی میلله‌ت لای بارزانییه‌كان ئاماژه‌یە بە چەسپاندنی دادپه‌روه‌ریــی و برایه‌تی نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا، چ مسوڵمان بن چ مه‌سیحی
(د. حەبیب مستەفا) پسپۆڕی بواری یاسایە و بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری یاسا (مێژووی و ئەنترپولوژیای یاسا) لە زانكۆی (پاریس ناتێر) بەدەستهێناوە و ناونیشنی تێزی دكتۆرانامەكەی (دابونەریتی كورد لە ناوچەی بارزان) بووە. بە هۆی گرنگی ناوەرۆكی دكتۆانامەكەی، رۆژنامەی هەولێر بە باشی زانی ئەم گفتوگۆ زانستیە لەبارەی ناوەرۆكی تێزی دكتۆراكەی لەگەڵدا ساز بكات.
لەم دیمانەیەدا (د. حەبیبمستەفا) تیشك دەخاتە سەر لایەنە جیاوازەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و دابونەریتی كوردان لە ناوچەی بارزان.
رۆژنامەی هەولێر: ناوەرۆكی تێزی دكتۆراكەت بابەتێكی سەنجڕاكێش و گرنگە، ئەم بیرۆكەیەت چۆن لا گەڵاڵە بوو؟
د. حەبیب مستەفا: به‌درێژایی مێژوو كورد هه‌میشه هه‌وڵێداوه خاوه‌نی ده‌سه‌ڵاتێكی سەربەخۆ بێت. ئەمە خەونێكی لەمێژینەی كورد بووە.لە یەكێك لە قۆناغە گرنگەكانی هەوڵی بەردەوامی كورد بۆ گەیشتن بەم خەونە، له‌سه‌ده‌ی بیسته‌م شێخه‌كانی بارزان رۆڵی سه‌ره‌كییان هه‌بووه. دوای لەناوچوونی میرنشینە کوردەکان لەسەر دەستی دەسەڵاتدارانی عوسمانی و ئێرانی، کاروباری کوردستان لە لایەن حکوومەتەکانی ناوەندەوە بەڕێوەدەچوو، لەگەڵ هەوڵی بەردەوامیان بۆ سەرکوتکردنی بیری سەربەخۆخوازیی و خۆڕێبەریی کوردان. بەڵام كاتێك میرنشینە كوردیەكان نەمان، لە نێو كورددا بە گشتی عەشیرەتە كوردییەكان دابونەریت و كلتووری كورد و بیری سەربەخۆخوازیی لەخۆگرتووە و پاراستوویانە.
رۆژنامەی هەولێر:سەرچاوەی مێژوویی و بۆچوونی بێلایەنانە لە دەرەوە هەن، كە ئەم بابەتەی تۆ باسی دەكەی پشتڕاست بكەنەوە و بیسەلمێنن؟
د. حەبیب مستەفا: بەڵێ بە دڵنیاییەوە زۆر سەرچاوەی زانستی و مێژووی بێلایەن هەن، كە باس لەم راستیە دەكەن. بۆ نموونەزانای کوردناسی رووسی (ی.ئی.ڤاسیلیەڤا)لە کتێبی ''کوردستانی خوارووی روژهەڵات لە سەدەی حەڤدەوە تا سەدەی نۆزدە ''، پێیوایە عەشیرەتی کوردی لە هەموو ئاستەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی کوردەواریدا رۆڵی گرنگی هەبووە، چونكە پێكهاتەیەكی کۆمەڵایەتی- سیاسی و ئابووریی زیندووی هەیە، کە توانای مانەوەی پێدەدات، لە رۆژگارە سەختەکانی کورددا پێكهاتەی سەرەکی کۆمەڵایەتی-سیاسی دەسەڵات بووە، هەمیشە بۆ کورد حەشارگەی ئابووریی و سیاسی و ئایدۆلۆژی بووە. ئەو دەڵێ ئەگەر کورد لە رۆژگارە سەختەکاندا دەستیان بە چیاكان نەگەیشتبایە، کە لەوێدا هەوارگەی کۆچ و خێڵە كوردیەكان دەبوون بە پەناگایان، زەحمەت بوو بیانتوانیبایە وەک کۆمەڵەیەکی ئێتنیکی بمینێن.
سیستەمی ماف و ئەرک (دابونەریت) لە ماوەی چەندین سەدەدا بە وردەکارییەوە دامەزراوە و لە سەر بنچینەی نەریت و ژیانی كۆمەڵایەتی عەشیرەت دروستبووە، توانا و هێزی ئەوەی داوەتێ لە رۆژگارە سەخت و دژوارەکاندا بمێنێتەوە و خۆی بپارێزێ.
رۆژنامەی هەولێر:دەتەوێ بڵێی ئەو قەوارە كۆمەڵایەتیانە جۆرێك لە یاسا و رێسای خۆیان هەبووە، كە ژیانی تاكی كوردی لە چوارچێوەیاندا رێكخستووە؟
د. حەبیب مستەفا: بەڵێ بەدڵنیاییەوە، كورد هەركاتێك كە دەسەڵاتی سەربەخۆی نەبووە، بۆ رێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی پشتی بە دابونەریتی كوردەواری بەستووە، وەك سەرچاوەی یاسا بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگا و پاراستنی كەلتوور بەهاكانیان.من وای دەبینم کە دابونەریت سەرچاوەی نەنوسراوی یاسا بووە بۆ رێکخستنی کاروباری کۆمەڵگا، رۆڵی گرنگیشی هەبووە لە مانەوەی عەشیرەتی كوردی، وەك قەوارەیەكی رێكخراوی كۆمەڵایەتی، هەروەها لە كاركردن و خۆبەڕێوەبردنیشی وەك نیمچە دەوڵەتێك.
رۆژنامەی هەولێر:بۆچی لە دكتۆراكەتدا ناوچەی بارزانت هەڵبژاردووە، بۆ لێكۆڵینەوە لە رۆڵی دابونەریت تێیدا؟
د. حەبیب مستەفا: لەبەر بایەخ و گرنگی ئەم ناوچەیە لە مێژووی سیاسی هاوچەری كورددا، چونكە بە درێژایی سەدەی بیستەم ناوچەی بارزان بە هۆی بەشداریی بارزانییەکان لە شۆڕشەکانی کورد، لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراقەوە پێشتگوێ و پەراوێزخراوە. من لە تێزی دكتۆراكەمدا لە روانگەیەکی ئەنترۆپۆڵوژی یاساییەوە شیكارییدابونەریتی بارزانییەکانم كردووە، هەروەها بایەخم بە رۆڵی شێخەكانی بارزان داوە، بە تایبەت دواهەمینیان كە (شێخ ئەحمەدی بارزانی)یە، لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ناوچەی بارزان. تێزی دكتۆراكە وەڵامی پرسیارێك دەداتەوە، كە ئاخۆ بارزانییەكان لە رێگای دابونەریت و بڕیار و چاكسازییەكانی شێخانی بارزانەوە، توانیویانە لە رووی كارگێڕییەوە وەك دەوڵەت كاروباریان بەڕێوە ببەن؟ تێزەكە لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانییە لە روانگەیەكی ئەنترۆپۆلۆژی یاساییەوە، هەوڵم داوە تێیدا رۆڵی دابونەریت لە ژیانی بارزانیەكان لە سەردەمی شێخ ئەحمەدی بارزاندا بخەمەڕوو.
ئەنترۆپولوژیای یاسایی زانستێكە بنەما و رێكارە یاساییەكان، لە رێگای خوێندنەوەی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و كەلتووری كۆمەڵگاكان شیكار دەكات، بەو پێیەی یاساكان گوزارشت لە بارودۆخی كۆمەڵایەتی و كەلتوور و بەهاكانی كۆمەڵگاكان دەكەن.
رۆژنامەی هەولێر: بەو پێیەی ناوەرۆكی توێژینەوەكە بابەتێكی تازەیە، سەرچاوەكانی توێژینەوەكەت چی بوون؟
د. حەبیب مستەفا: لە سەرچاوە راستەوخۆكان تەنیا كتێبی ''بارزانم چۆن دیت؟'' لە نوسینی ماموستای بەڕێز (دکتۆر عەبدوڵڵا غەفور) بوو، جگەلەوە پشتم بەستووە بەو چاوپێكەوتنانەی لەگەڵ ئەو كەسانەدا ئەنجاممان داوە، كە لە سەردەمی شێخ ئەحمەد بارزانی ژیاون، لە بارزانیەكان و زێبارییەكان و سورچییەكان، لە پیاو و ئافرەت. دیمانەم لەگەڵ زیاتر لە 40 كەسی لەو جۆرە ئەنجام داوە.
رۆژنامەی هەولێر: لێكۆڵینەوەكەت زیاتر تایبەتە بە كام لایەنەی ژیانی كۆمەڵایەتی بارزانیەكان؟
د. حەبیب مستەفا:ئەم تێزی دكتۆرایە لە دوو بەشدا باس لە بوارە گرنگەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی بارزانیەكان دەكات: بەشی یەكەم تایبەتە بە سروشتی دەسەڵاتی شێخانی بارزان، کە دەسەڵاتەکی ئایینیە و سەر بە تەریقەتی نەقشبەندین. باس لە رۆڵی چاکسازییەکانی ئەم دەسەڵاتە لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی کومەڵگای بارزانییەکان دەكات، هەروەها رۆڵی سەرۆک بنەماڵەکان و پیاوماقوڵ و ریشسپیەكان لە بەڕێوەبردنی گوندەكان، تاكو رۆڵی پیاو و ئافرەت لە بەڕێوەبردنی خانەوادەكاندا.
بەشی دووەمی باس لە روڵی هەریەک لە(دابونەریت) وەک سەرچاوەی یاسا و چاکسازییەکانی شێخی بارزان دەکات،لە بوارەکومەڵایەتی و ئابوورییو کولتورییەكان، وەك بابەتگەلی هاوسەرگیری، دابەشکردنی میرات، رێکارەکانی خاوەنداریەتی و بەڕێوەبردنی زەویوزار، لەوەرگاکان، ئاژەڵداری،بنەما و رێکارەکانی رێزگرتن لە ژینگە، هەروەها رۆڵی سیستەمی دادوەریی ئەم قۆناغە بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەکان.
رۆژنامەی هەولێر: كاتێك دەگوترێت بارزانیەكان، بە دیاریكراوی مەبەست لە كام گرووپە كۆمەڵایەتیانەیە؟
د. حەبیب مستەفا: فۆرمی پێکهاتەی كۆمەڵایەتی بارزانییەکان، کۆنفدراسیۆنی حەوت عەشیرەتە، كە بریتین لە: (مزوری، شێروانی، دۆڵەمەری، گەردی، هەرکی بنەجی، نزاری، بەرۆژی)، بەڵام کۆبوونەوەی ئەم پێکهاتە كۆمەڵایەتیە لە دەوری شێخانی بارزان، بە هۆی بیروباوەڕی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە بووە، نەوەک خزمایەتی یا بەرژەوەندی ئابووریی.
رۆژنامەی هەولێر: چوارچێوەی دابونەریتی بارزانیەكان و چاكسازییە كۆمەڵایەتیەكانی شێخانی بارزان چیە؟
د. حەبیب مستەفا:دابونه‌ریتی بارزانییەکان هه‌مان دابونه‌ریتی ره‌سه‌نی كورده، به‌ڵام تایبه‌تمه‌ندیەكی تری هەیە، كە خۆی له چاكسازییه (كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووریی و كولتووریی)ییەكانی شێخه‌كانی بارزاندا ده‌بینێته‌وه. ئەم چاكسازییانە، كە بۆ بەرژەوەندی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووریی بارزانیەكان بووە،رێنمایی پابه‌ندكه‌ربوون، كه به تێپه‌ڕبوونی كات بوونه‌ته به‌شێك له دابونه‌ریتی بارزانییه‌كان. لەبەرئەوەی زۆربەی هەرە زۆری بارزانییەکان موسوڵمانی سوننە مەزهەبی شافیعین، جا چاكسازییه‌كان ره‌وایه‌تی خۆیان له ده‌سه‌ڵاتی ئایینی شێخه‌كان وه‌رده‌گرت.
رۆژنامەی هەولێر: لەم نێوەندەدا تایبەتمەندیەكانی چاكسازییەكانی شێخ ئەحمەدی بارزان چی بووە؟
د. حەبیبمستەفا: دەسەڵاتی شێخانی بارزان له‌سەرپه‌یڕه‌وكردنی هەردوو بنه‌مای دادپه‌روه‌ریی و برایه‌تی لە چوارچێوەی ئایینی ئیسلام بنیات نراوە، کە ئەمەش هۆكاری هێزی ده‌سه‌ڵاتیان بووە.شێخ ئەحمەد بارزانی کەسێکی ئارام و چاکەخواز و دڵسۆز بووە. ئەو لە پێناو جێبەجێكردنی فەرمان و چاكسازییەكانی، هێزی بەكارنەهێناوە، بەڵكو زیاتر وەك رێبەرێك بووە، كە توانای باوەڕپێهێنانی خەڵكی هەبووە، بەمەش توانیویەتی ئامانجی یەكڕیزی نێوان بارزانییەكان بەدیبهێنێت. په‌یڕه‌وكردنی ئەم دوو بنه‌مایە (دادپه‌روه‌ریی و برایه‌تی) به‌پێی ڕینماییه‌كانی ئایینو لەبەرچاوگرتنی دابونه‌ریتی كورده‌واری لەلایەن شێخانی بارزان، ئەو تایبه‌تمه‌ندیەی به‌خشییه‌وەتە دابونه‌ریتی بارزانییه‌كان، كە دواتریش بووە هۆی یەكڕیزی و تەبایی لە ژیانی رۆژانەیان، بە هۆی ئەمەشەوە بارزانیەكان خۆیان لە ژێر ناوی میللەتی بارزان ناساند.
رۆژنامەی هەولێر: مەبەست لە چەمكی میللەتی بارزان چیە؟
د. حەبیب مستەفا:چه‌مكی میلله‌ت لای بارزانییه‌كان ئاماژه‌یە بە چەسپاندنی دادپه‌روه‌ریی و برایه‌تی نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا، چ مسوڵمان بن چ مه‌سیحی، ئەمەش جیاوازە لە چەمکی میللەت لای عوسمانییەکان، کەگوزارەشت بووە لە جیاوازی ئایین، وەك میللەتی مسوڵمان و میللەتی نا مسوڵمان. هەروەها چەمکی میللەت لە روانگەی شێخانی بارزانەوە بنا‌غەی بنیاتنانی هزری سەربەخۆخوازییە لە خۆبەڕێوەبەردنی کۆمەڵگای كوردی.
رۆژنامەی هەولێر: شێواز و میكانیزمی بەڕێوەبردن لای شێخ ئەحمەدی بارزان چی بووە؟
د. حەبیب مستەفا:ته‌كیەی بارزان ناوه‌ندی کاری ده‌سه‌ڵاتی شێخ ئەحمەد بارزانی بووە، كه دوو بواری ئایینی و كارگێڕیی ناوچه‌ی بارزانی له ئه‌ستۆدا بووه:
1. ئه‌ركی ئایینی له لایەن مریدەكانی شێخ، كه ناسراون به (تابع)، جێبەجێ دەكرا. تابعەکان خه‌ڵكی گونده‌كانی ناوچه‌ی بارزان بوون، کە تۆڕێکی رێکخستنی كۆمەڵایەتی بارزانییەکان بوون و دوای دیدار و گفتوگۆ و وه‌رگرتنی رێنماییه‌كانی شێخ، ئه‌ركیان بڵاوكردنه‌وه‌ی بیروباوەڕی ئایینی ئیسلام و رێنماییه كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووریی و كولتوورییەكانی شێخ بووە.
2. ئه‌ركی به‌ڕێوه‌بردن کە لە لایەن خوالێخۆشبوو عوسمان بارزانی کوری شێخی بارزان بەڕێوەدەچوو و سه‌رپه‌رشتی جێبه‌جێكردنی فەرمانەکانی شێخیكردووە. گرنگترین بواره‌كانی ئەم ئەرکە بریتی بوو لە: چه‌سپاندنی دادپه‌روه‌ریی، دابەشکردنی پێداویستی ژیان بە سەر خانەوادەی بێباوك و شەهید و هەژارەكاندا، ده‌ستنیشانكردنی موختار بۆ به‌ڕێوه‌بردنی گونده‌كان، دروستکردن و چاککردنەوەی رێگای نێوان گوندەکان و رێزگرتن له‌ژینگه.
ئەم چاكسازییانەراسته‌وخۆ و كتوپڕ نه‌بوون، به‌ڵكو به‌قۆناغ تێده‌په‌ڕین. بۆ نموونه یه‌كه‌م جار راوی بزنی كێوی مێ قه‌ده‌غه‌كرا، ئینجا بزنی كێوی نێر قه‌ده‌غه‌كرا، به مه‌به‌ستی راگرتنی باڵانسی ژیانی ئه‌م ئاژه‌ڵه. هه‌روه‌ها له چاكسازییه‌كان ره‌چاوی سیمبوله كورده‌وارییەكان كراوه، وه‌ك قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌ڵپه‌ڕكێی ره‌شبه‌ڵه‌ك، به‌ڵام خودی هه‌ڵپه‌ركێی كورده‌واری قه‌ده‌غه نه‌كراوه.
رۆژنامەی هەولێر: باس لە یەکریزی کۆمەڵایەتی لای بارزانییەکان دەکەیت،ئەمە چۆن بەرجەستەکراوە؟
د. حەبیب مستەفا: کۆڵەگەیەکی گرنگی دابونەریتی کوردەواری هاوکاری کومەڵایەتییە، بە تایبەت لە کاری رۆژانە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان. شێخی بارزان کاری کردووە بۆ بەدیهینانی یەکڕیزی كۆمەڵایەتی، ئەمەش لە رێگای بایەخدان بەو رێکارانەی دابونەریتی کوردەواری، کە گوزارەشت لە هاوکاری كۆمەڵایەتی دەکەن، وەک: زبارە و بارەبی. لای بارزانییەکان کاری زبارە وه‌ك سیمبولی هاوكاری كۆمه‌ڵایه‌تییە، بۆ نمونە کاری زبارە لە دروستکردنی خانوو یان دروێنەی برنج، سەرەڕای هۆکاریبەرێوەبەردنی کار وەک هۆکارێکی هاوکاری كۆمەڵایەتی بینراوە. بە هەمان شێوە لای بارزانییەکان زۆر گرنگی بە سیستەمی بارەبی (باربوو) دراوە، کە بریتییە لە کۆکردنەوەی هاوکاری بۆ هەژاران و بێ دەرامەتان، جا چ بۆ مەبەستی چارەسەری نەخوش یان هاوسەرگیریی یان پێداویستی ژیان بووبێت. بارەبی ئەرکێکی گرنگی تەکیەی بارزان بووە، وه‌ك رێکارێکی دابونه‌ریت په‌ره‌ی پێدراوه، جا گرنگ نه‌بووە خانه‌واده‌ی هه‌ژار ئه‌ندامی كام عه‌شیره‌تەی بارزانی بووبێت.
هەروەها بەکارهێنانیدوو وشه‌ی (اتفاق) و (تەبا) لە لایەن شێخ ئەحمەدبارزانی، له گفتوگۆیه‌كانی له‌گه‌ڵ بارزانییه‌كان، سەبارەت بە پەیوەندییە کۆمەڵاتییەکان، ئاماژەن بۆ پێداگیریی شێخ لەسەر دەستەبەرکردنی یه‌كڕیزی نێوان بارزانییه‌كان.
رۆژنامەی هەولێر: پرۆسەی بەڕێوەبردنی گوند وەك یەكەیەكی نیشتەجێبوون لە ناوچەی بارزان چۆن بەڕێوەچووە؟
د. حەبیب مستەفا: بە شێوەیەكی گشتی هەر گوندێک لە چەند بنەماڵەیەك پێکهاتبوون، وه‌ك پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی، کە ئەمانەش دابەش دەبوون بە سەر چه‌ندین خانه‌واده، كه خزمایه‌تی خوێنی كۆیدەكردنەوە. هەر بنەماڵە و سەرۆک و ریشسپی هەبووە، کە وه‌ك دوو پێگه‌ی گرنگی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌لایه‌ن شێخی بارزان رێزی لێگیراوه. سه‌رۆك بنه‌ماڵه به‌هاوكاری رێشسپییه‌كانی بنه‌ماڵه په‌یوه‌ندییه‌كانی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌یانبه‌ڕێوه‌ده‌برد. هەروەها بۆ به‌ڕێوه‌بردنی گوند سه‌رۆك و رێشسپییه‌كانی بنه‌ماڵه‌كان راوێژیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر كردووه و بڕیاره‌كانیان له لایه‌ن موختاری گوند جێبه‌جێكراوه.
رۆژنامەی هەولێر: پێگەی ئافرەت لە دابونەریتی بارزانیەكان چۆن بووە؟
د. حەبیب مستەفا: گرنگیدان به گوزه‌رانی ئافره‌ت لای شێخه‌كانی بارزان هه‌ر له رۆژگاری شێخ محه‌مه‌د بارزانییه‌وه ده‌ست پێده‌كات، به پێدانی مافی فێربوونی قورئانی پیرۆز. لە سه‌رده‌می شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانی ئافره‌ت مافی سكاڵای هه‌بووه لای شێخ، له رێگای هاوسه‌ری شێخه‌وه. بەشێک لە چاکسازییە كۆمەڵایەتییەکانی شێخ ئەحمەد بارزانی بریتی بوو لە دەستەبەرکردنی مافی بڕیاردان لە پرۆسەیهاوسه‌رگیری لای ئافره‌تان، کە دەیانتوانی رای خۆیان دەربڕن سەبارەت بە خواستی هاوسەرگیرییان. ئەم چاکسازییە وەرچەرخانێکی مێژوویی و كۆمەڵایەتی بوو، چونکەلە کۆمەڵگای باوکسالارانەی کورد و بە پێیدابونەریتی کۆنی کوردەواری، ئافرەتلە لایەنباوك و خانەوادەكەیەوە بەشوو دەدرا. ئەم چاکسازییە بریتی بوو لەقه‌ده‌غەكردنی چەندین جۆر هاوسەرگیری، کە ئافرەتی بێبەش دەکرد لە بڕیاڕدان لە چارەنووسسازترین بریاری ژیانی، کە هاوسەرگیرییە،وەک هاوسەرگیری لە جۆری ماره‌كردنی گه‌وره به‌بچووك، ژن به‌نه‌خت، پێدانی ژن بۆ چارەسەرکرنی کێشەی خوێنداری. هەروەها جۆری تری هاوسەرگیری کە هەر لە کۆنەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باوە، ئەویش رەدووکەوتنی کچ بوو به مه‌به‌ستی هاوسه‌رگیریی له‌گه‌ڵ ئه‌و كوڕه‌ی خۆشیدەویست، كاتێك خانەوادەكانیان بەربەستیان لەبەردەم ئەم هاوسەرگیرییە دروست دەكرد. لە سه‌رده‌می شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانی جۆرێك لە چارەسەر بۆ ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە دانرا. بە پێ چاکسازییەکانی شێخی بارزان، کاتێک لە جارێسێیەمداوایخوازبێنی لە لایەن خانەوادەی باوکیکچرەت دەکرایەوە، کە لە لایەن نۆینەری تەکیەی بارزان ئەم خوازبێنیە دەکرا، ئەوا کچ مافی شوكردنی بەم كەسە هەبوو، پارێزراویش دەبوو لە مەترسی رێگریلێكردن، یان ئازاردانی لە لایەن كەسوكارییەوە،جا لەو حاڵەتانەدا دەیتوانی پەنا بباتە بەر ماڵی شێخ ئەحمەد بارزانی. ئەم چارەسەرە كۆمەڵایەتیە زۆر گرنگ بوو بۆ:
• دەستەبەرکردنی مافی هاوسەرگیریی بۆ ئافرەت.
• پاراستنی ژیانی ئافرەت لە هەڕەشە و ئازاردانی لە لایەن خانەوادەكەیەوە.
• رێگریکردن لە سەرهەڵدانی کێشە لە نێوان بنەماڵەی کچ و كوڕەكە، بە مەبەستی پاراستنی یەکڕیزی کۆمەڵگای بارزانییەکان.
رۆژنامەی هەولێر:مەسیحییەکانی ناوچەی بارزان لە سایەی دەسەڵاتی شێخەكانی بارزاندا بارودۆخیان چۆن بوو؟
د. حەبیب مستەفا:مەسیحییەکان لە ناوچەی بارزان بەشێك بوونە لە پێکهاتەی کۆمەڵگای بارزانییەکان، کە ناسراوە بە میللەتی بارزان و بە هەمان شێوەی خەڵکی ناوچەکە جلوبەرگ دەپۆشن. ئەوان بە کەمینەسەیر نەکراون، هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆدروشمی برایەتی لە چاکسازییەکانی شێخانی بارزان، کە یەکێکە لە بناغەکانی بنیاتنانی میللەتی بارزان و لە پەیوەندی نێوان مسوڵمانان و مەسیحییەکان رەنگیداوەتەوە. لە رووی كۆمەڵایەتیەوە دەكرێ بڵێین مەسیحییەکانی ناوچەی بارزان لە زۆر بواری ژیان هەمان دابونەریتی موسوڵمانەکانی ناوچەکەیان هەبووە، تەنیا لە هەندێك بابەتی ئایینی جیاوازییان هەبووە، وەك دابونەریتی هاوسەرگیریی. ئایینی مەسیحی رێزی لێگیراوە و دێری گوندی بێدیال وەک شوێنی ئایینی مەسیحییەکانی ناوچەی بارزان لە رووی پێگە و رێزەوە هەمان پێگەی مزگەوتەکانی ناوچەی بارزانی هەبووە. مەسیحییەکان بەشدار بوون لە هەنگاوەکانی شێخ ئەحمەد بارزانی لە پرۆسەکانی بنیاتنانی یەکڕیزی بارزانییەکان، وەک هاوکاری کۆمەڵایەتی، ئەمەش بە بەشداریکردن لە کاری زبارەی مسوڵمانانی کۆمەڵگاكە، هەروەها بەشداریکردن لە سیستەمی بارەبی، وەک نمونەیەکی باڵا بۆ هاوپشتی کۆمەڵایەتی. مەسیحییەکان لە بزاڤی نەتەویی شێخانی بارزانیشدا بەشدار بوون، هەروەهالە شورشی ئەیلولی مەزنیشدا پێشمەرگە بوونە.
رۆژنامەی هەولێر: رۆڵی دابونەریتی بارزانیەكان لە كاروباری پەیوەندیدار بە ئابوورییەوە چی بووە؟
د. حەبیب مستەفا: ناوچەی بارزان ناوچەیەکی شاخاوییە و خەڵکەکەی زۆرتر پشتیان بە کشتوکاڵ و ئاژەلداریبەستووە بۆ بەدەستهینانی بژێوی ژیان. خه‌ڵكی گونده‌كان به‌پێی رێكاره‌كانی دابونه‌ریتی كۆنی کوردەواری کاری کشتوکاڵ و ئاژەڵدارییان کردووە. بارزانییەکانبۆ‌وەبەرهێنان لە بواریكشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداری گرێبه‌ستی زاره‌كیان په‌یڕه‌و ده‌كرد، کە بەم شێوەیە بووە:
1. گرێبه‌ستی زاره‌كی له کاری كشتوكاڵی: ئەم گرێبەستە لە نێوان خاوەن زەوی و جوتیار بەستراوە. به‌پێی ئه‌م گرێبه‌سته بۆ ماوەی یەک ساڵ یان زیاتر مافی وه‌به‌رهێنانی زه‌وی ده‌درا به‌جوتیار له به‌رانبه‌ر پێدانی به‌شێك له به‌رهه‌می كشتوكاڵی به‌خاوه‌ن زه‌وی، كه پێیده‌گوترا (حاصل)، ئه‌مه‌ش رێژه‌كه‌ی جیاواز بوو له بەروبومی چێنراو بە شێوازی ئاوی و دێمی.
- گرێبه‌ستی زاره‌كی له کاری ئاژه‌ڵداری: ئه‌م گرێبه‌سته کە پێ دەوترا (نیوە شەرت) له نێوان خاوه‌ن ئاژه‌ڵ و به‌خێوكه‌ر دەبەسترا. به‌شێوه‌ی گشتی بۆماوه‌ی شه‌ش ساڵ بوو. خاوه‌ن ئاژه‌ڵ ئاژه‌ڵی مێینه‌ی راده‌ستی به‌خێوكه‌ر ده‌كرد و ساڵانه به‌رهه‌می نێری زاوزێیی به یه‌كسانی بەسەر هەردوو لایەندا دابەش دەكرا. بە پێی ئەم گرێبەستە هەموو ئەرکەکانی بەخێوکردنی ئاژەڵ لە ئەستۆی لایەنی بەخێوکەر بوو، لە بەرامبەردا بەرهەمی شیر و پەشمی ئاژەڵەکان بۆ لایەنی بە خێوکەر بووە. له كۆتایی ماوەیگرێبه‌ستدا ئاژه‌ڵی مێی راده‌ستکراو لە سەرەتای گرێبەست و ئاژەڵی مێی زیادبوو بە هوی زاوزێ لە نێوان هەردوو لایەن دابەش دەكرا. جا ئەگەر ئاژەڵی رادەستکراو مەڕ یان بزن بووایە، ئەوا بەشی هەردوو لایەن یەکسان بووە. بەڵامئەگەر ئاژەڵی رادەستکراو مانگا بووایە، ئەوا دوو لە سەر سێ ئاژەڵانی رادەستکراو بۆ خاوەنەكە دەمایەوە و یه‌ك له‌سه‌ر سێ (سێیەك) بۆ به‌خێوكه‌ر بوو.
رۆژنامەی هەولێر: ناوچەی بارزان بە ژینگەپارێزی ناسراوە، ئەم نەریتە جوانە چۆن وا چەسپاو و رێزلێگیراوە؟
د. حەبیب مستەفا: رێزگرتن له ژینگه بەشێكە لە دابونەریتیكۆنی كوردەواری کە لە لایەن شێخانی بارزان بایەخی پێدراوە، بە واتایەكی تر شێخانی بارزان هەستاون بە زیندووکردنەوەی ئەم دابونەریتەی کورد، کە بەشێکە لە ئاکاری تاکی کورد. هەر له رۆژگاری شێخ محه‌مه‌د بارزانی و شێخ عبدولسەلامی دووەم و له سه‌رده‌می شێخ ئه‌حمه‌د بارزانی رێنماییه‌كانی رێزگرتن له ژینگه رێكخراون و سه‌رپێچیكه‌ران سزا دراون. رێزگرتن له ژینگه‌وەک بەشێکی گرنگی چاکسازییەکانی شێخانی بارزان لە دابونه‌ریتی بارزانییه‌كان لەسەر دوو بنەمای ره‌وشت و دادپەروەری ئابووریی بنیادنراوه، کە هه‌ڵقوڵاوی بیروباروه‌ری ئایینی پیرۆزی ئیسلامە سەبارەت بە سروشت.
ئاوێتە بوونی ئەم بەها کولتورییە لە ژیانی بارزانییەکان و بنەما رەوشتییەکەی دەگەڕێتەوە بۆ تێڕوانینی شێخانی بارزان بۆ سروشت، كە پێیان وابووە سیمبولی توانا و هێزی خوای گەورەیە و نیشانەیەکەبۆ خواناسی، هەر بۆیەپێویستە رێز لە سروشت بگیرێت، ئەمەش بە پاراستنی ژینگە دەستەبەر دەکرێت. سەرچاوەی ئەم تێڕوانینەی شێخانی بارزان بیروباوەڕی ئایینی پیرۆزی ئیسلامە، هەروەک لە قورئانی پیرۆزدا خوای گەورەلە سورەتی (هود) ئایەی ٧ دەفەرمووێ، کە ئاسمانەکان و زەوی لە ماوەی شەش رۆژ ئەفرێندراون. سەبارەت بە بنەمای دادپەروەری ئابووریی لەرێزگرتنی بارزانییەکان بۆ ژینگە، شێخانی بارزان سروشتیان وەک هۆکاری بژێوی ژیان بینیوە، کەخوای گەورە پێشكەشی مروڤەکانی کردووە و پێویستە بە باشی سروشت بەکاربهێنن و بەبێ بەفیڕۆدانی نیعمەتەکانی خوای گەورە. هەروەک لە قورئانی پیروز لە سورەتی (ئەلئەنعام)، ئایەتی ١٤١ خوای گەورە دەفەرموویت، کە ئەفراندنی باغ و مێوەکان بو سود وەرگرتنی مروڤەکانە و خوا ئەو کەسانەی خوش ناویت کە نیعمەتەکانی بە فیڕۆدەدەن.
رۆژنامەی هەولێر: رێساكانی پاراستنی ژینگە بە كورتی لای بارزانیەكان چی بوون؟
د. حەبیب مستەفا: چاکسازییەکانی شێخانی بارزان لە بواری ژینگەپارێزی لە رووی تایبەتمەندی رێساکان دوو قوناغی هەیە. قوناغی یەکەم کە لە سەردەمی شێخ محه‌مه‌د بارزانی و شێخ عبدولسەلامی دووەم بووە،رێساکان لە شێوەی رێنماییی بوون، وەك رێزگرتن لە ژینگە و پاراستنیئاو و نەبڕینی ئەو دار و درەختانەی کە بەریان هەیە وەک دار بەڕوو. قوناغی دووەملە سەردەمی شێخ ئەحمەد بارزانی بووە، کە تەکیەی بارزان چەندین فەرمانی دەرکرد بە مەبەستی رێکخستنی کاروباری ژینگە، بە تایبەت لە بارەی راگرتنی باڵانسی ژیانی بونەوەرانی رووەکی و ئاژەڵی و چۆنیەتی سودوەرگرتن لە بەروبومی سروشت بە شێوەی دادپەروەرانە لە نێوان بارزانییەکان، لە هەمان کاتدا سزای سەرپێچیکەرانیش دیاری کراوە. گرنگترین ئەم بڕیارانە: دیاریکردنی ماوەی راوی ماسی و قەدەغەکردنی ڕاوی باڵندە و بزنی کێوی، قەدەغەکرنی بڕینی دار و درەختی زیندووی بە بەر و بێ بەر، تەنها بڕینی دار و درەختی وشکبوو رێگەی پێدرابوو. سەبارەت بە بەروبومی رووەکی سروشتی یان دار و درەخت،وەک کەنگەر، ئەوا تەکیە لە وەرزی پێگەیشتنی ئەم جورە بەروبوومانە لە رێگای موختاری گوندەکانەوە خەڵکیئاگادار کردۆتەوە بە چنینی ئەم بەروبوومانە. ئەم کارەی تەکیە ناسراوە بە بانگی کەنگر یان بانگی مازی، پێش ئەم ئاگادارکردنەوەیەی تەکیەی بارزان،هیچ کەس مافی چنینی بەروبومی سروشتینەبووە. هەروەها بڕیارێکی تری شێخ ئەحمەد بارزانی بۆ پاراستنی ئەو رووەکە سروشتیانە بووە، کە سەرچاوەی دروستکردنیداو و دەرمانی سروشتی بوونە.
رۆژنامەی هەولێر: مەبەست چی بووە لە بانگی چنینی بەروبوومی سروشتی لە لایەن تەكیەی بارزانەوە؟
د. حەبیب مستەفا:چەندین هۆکاری هەبووە، یەکەمیان پاراستنی باڵانسی جۆری ئەو رووەک و دار و درەختانە بووە، کە بەڕیان هەبووە، چونکە تەکیەی بارزان لە کاتی پێگەیشتنی ئەم جۆرە بەروبوومانە بانگی رادەگەیاند.دووەمیان دادپەروەری لە سودوەرگرتن لە بەرهەمی ئەو رووەک و دار و درەختانەی بەریان هەیە، چونکە ئەم بەروبوومە وەک بژێوی ژیان و سەرچاوەی دەرامەت بۆ خواردن بەکارهێنراوە، چونکە دەفروشرا، وەک بەڕو و مازی. جا بانگی چنینی بەروبومی سروشت ئامرازێك بووە بۆدەستەبەرکردنی یەکسانی نێوان بارزانییەکان بۆ سودوەرگرتن لە بەروبومی سروشت.
رۆژنامەی هەولێر: كێشەی نێوان خەڵك لە ناوچەی بارزان چۆن چارەسەر دەكرا و رۆڵی دابونەریتی بارزانیەكان لەمەدا چی بووە؟
د. حەبیب مستەفا: چه‌سپاندنی دادپه‌روه‌ری یه‌كێك بووە له گرنگترین كاره‌كانی شێخی بارزان، به ئامانجی پته‌وكردنی یه‌كڕیزی كۆمه‌ڵایه‌تی میللەتی بارزان و رێگریكردن له‌سه‌رهه‌ڵدانی كێشه‌ی كۆمەڵایەتی. به‌پێی رێنماییه‌كانی شێخی بارزان سیسته‌می دادوه‌ری له‌ناوچه‌ی بارزان پێکهاتبوو لە میکانیزمێکی هەرەمی. به‌شێوه‌یەكی گشتی بە پێی کێشەکان له سێ قوناغ پێكهاتبوو.
1. دادگای گوند: سه‌رۆك بنه‌ماڵه و ریشسپی بنه‌ماڵه‌كان و موختاری گوند ئه‌ندام بوون. ئەو كێشانەی ئەم دادگایە بڕیاری لە سەردەدا، زۆرتر پەیوەندی هەبوو بە کێشەی زیانگەیاندن بە کشتوکاڵ بە هۆیلەوەراندنی ئاژەڵ لە زەویوزاری کشتوکاڵی و هەروەها تاوانی دزی.
2. دادگای نوێنه‌ری شێخی بارزان:پێی ده‌گوترا دادگای وه‌كیل، له ناو عه‌شیره‌ته‌كانی بارزان تەکیەی بارزان نوێنەری هەبوو، کەخه‌ریكی دادوه‌ری بوون و كاریانسه‌یركردنی بڕیاره‌كانی دادگای گوند بوو، چونکە دوای رەزامەندنەبوونی لایەنەکانی کێشە بە بڕیاری دادگای گوند لایەنەکان مافی تانه‌لێدانییان هەبوو لەدادگای وەکیل.
3. دادگای ته‌كیە: بڕیاره‌كانی یه‌كلاكه‌ره‌وه بوون. ئه‌میش دوو كاری هەبوو. یەکەمیان: سه‌یركردنی بڕیاره‌كانی دادگای وه‌كیل دوای تانەلێدانیلایەنەکانی کێشە. دووەم: چارەسەرکردنی کێشە گەورەکان،کە پەیوەندی راستەوخۆیانبە پرسی یەکڕیزی كۆمەڵایەتی میللەت بارزانەوە هەبووە، وه‌ك كوشتن و ناكۆكی له‌سه‌ر سنووره‌كانی نێوان گونده‌كان.
رۆژنامەی هەولێر: تایبەتمەندی بڕیارەكانی سیستەمی دادوەریی ناوچەی بارزان چی بوون؟
د. حەبیب مستەفا: بڕیاری دادگاكان به‌پێی رێساكانی دابونه‌ریتی کوردەواری و چاکسازییەکانی شێخی بارزان بووە و پێویست ومەرجبووە کە بڕیارەکان لە چوارچێوەی بنه‌ماكانی ئایینی ئیسلام بێت، هەر بۆیە هەمیشە لە کاتی سەیرکردنی کێشەکان مامۆستای ئایینی وەک شارەزا لە بنەما و رێساکانی ئایینی ئیسلام ئامادە دەبوو.
رۆژنامەی هەولێر: گرەنتیەكانی پاراستنی مافی ئافرەتان لەو كێشانەی سەریانهەڵدەدا چی بوون؟
د. حەبیب مستەفا:ئافرەت مافی سکاڵای هەبوو لە هەر سێ دادگای ناوچەی بارزان تەنانەت لە رێگای هاوسەری شێخی بارزانەوە ئافرەت مافی سکاڵای راستەوخۆی هەبووە. شێخ ئەحمەد بارزانی بە مەبەستی کۆتاییهێنان بە سەیرکردنی ئافرەت وەک کاڵا یان شوێنگرەوەی پارە لە چارەسەرکردنی کێشەکان، بە تایبەت کێشەی کوشتن، پێدانی ئافرەتی بەرامبەر خوێن قەدەغەكردووە، وەک چارەسەری کێشەی کوشتن.
رۆژنامەی هەولێر: رێوشوێنەكانی بەڕێوەچوونی پرۆسەی دادگەری و دەركردنی بڕیار لە سیستەمی دادوەریی بارزاندا چۆن بووە؟
د. حەبیب مستەفا: پرۆسەی دادوەریی سەرەتا لە دادگای گوندەوە دەستی پێدەكرد، کە بە شێوازی ناوبژیوانی بووە،بە ئامادەبوونی ریشسپیەكان و سەرۆک بنەماڵەکان ولایەنەکانی کێشە بەڕێوەدەچوو. ئەگەر لایەنەک یان هەموو لایەنەکانی کێشەكە لە بڕیاری دادگای گوند رازی نەبووبان، ئەوا مافی تانەیان هەبوو لە دادگای وەکیل، کە کەسێکی شارەزا لە دابونەریتی کوردەواری و خاوەن پێگەی كۆمەڵایەتی بەڕێوەی دەبرد، بە هاوکاری مامۆستای ئایینی هەڵدەستا بە چارەسەرکردنی کێشەکان. جا لە حاڵەتی رەزامەندنەبوونی لایەنەکانی کێشە بە بریاری دادگای وەکیل، ئەوا مافی تانە لێدانیان لە بڕیارەکە هەبوو لە دادگای تەکیەی بارزان، کە لە لایەن عوسمان بارزانی بەڕێوە دەچوو، بە ئامادەبوونی مامۆستای ئایینی. پرۆسەی لێکوڵینەوەش پێکهاتبوو لە چەند هەنگاوێك، وەك دانپێدانان، وەرگرتنی وتەی شایەت و سوێندخواردن.
لەکوتاییدا زور سپاسی پشتگیری و هاوکارییەکانیبەڕێزجەنابی سیروان بارزانی دەکەم.
زورسپاسی بەڕێز دکتۆرموسلح مستەفا سەرۆکی زانکۆی سۆران دەکەم کە هاندەری سەرەکی بووم لە نووسینی ئەم دکتۆرانامەیە.
زور سپاسی هەموو ئەو کەسانە دەکەم کە چاوپێکەوتنم لەگەڵیان کرد.
سپاسی حکوومەتی فەرەنسا و نوێنەرایەتی حکوومەتی هەرێم لە فەرەنسا بە تایبەت بەڕێز دکتۆر عەلی دۆڵەمەڕی دەکەم کە هاوکارم بوون لە تەواوکردنی خوێندنەکەم لە فەرنسا.